Değer zinciri kavramı ve bir araç olarak değer zinciri analizi, iş idaresi/yönetim alanında son 20 senenin en popüler kavramlarından bir tanesi. Stratejik Yönetim başlığı altında yer alan değer zinciri kavramını ilk ortaya atan kişi Michael Porter. Kendisi stratejik yönetim, rekabet ve müşteri değerinin artırılması gibi konularda çalışmalar yapmış önemli bir düşünce adamı.
Değer zinciri (value chain), bir hizmet veya ürünün, kavramsal gelişim noktasından başlayarak birçok üretim sürecinden geçerek (fiziksel değişim ve birçok değişik üretici hizmetlerinin katkısını da içermek üzere) nihai tüketiciye erişimine ve kullanım sonrasına dek bir parçası olduğu tüm operasyonları açıklayan1, aynı zamanda, bir işletmede katma değerin nasıl ortaya çıkarıldığına yönelik bir modeldir (1).
Bir diğer ifade ile değer zinciri, bir işletmenin müşterilerine çeşitli süreçler ve faaliyetler sonucunda sunduğu hizmet ya da ürünlerin satışı sonrası elde edilen hasılat ve gelirin, müşteri için sağlanan değer ile orantılı olduğunu ileri süren bir yaklaşımdır. Bu yaklaşıma göre, müşteriye daha fazla değer katan ürün ya da hizmetlerin karlılığı daha yüksek olacaktır.
Değer zinciri analizi, bir organizasyonun sunduğu hizmet veya ürünlere yönelik olarak belirli bir sırayla uyguladığı operasyonları, bu sırayı bir değer zinciri olarak gören ve işletmenin bu operasyonlara değer zinciri sayesinde anlam kattığını kabul eden işletme felsefesi çerçevesinde, zincirdeki güçlü ve zayıf yönleri ile sistematik olarak belirlemek, tanımlamak ve değerlendirmek için kullanılan analiz yöntemidir. Porter, değer zincirini, bir firmanın rekabet üstünlüğü kazanmada anahtar etken olarak gördüğü entegrasyon sürecinde gerçekleştirdiği tüm operasyonları sistematik olarak incelemenin en temel aracı olarak tanımlamaktadır. Diğer bir deyişle değer zinciri, firmanın operasyonlarını stratejik öneme sahip operasyonlar olarak ayrıştırma ve bu operasyonların maliyet ve değer üzerindeki etkilerini anlama yöntemidir (2).
Değer zinciri analizi ise, bir işletmenin, üretmekte olduğu değeri analiz etmek için kullanılır. Basitçe, bir ürün veya hizmet üreten bir işletmenin, üretmiş olduğu bu hizmet veya ürünü sunduğu pazar, içinde bulunduğu sektör ve işletmenin temel ve destek faaliyetlerinin bütününü olarak görülebilir.
Değer zinciri, esasen rekabet üstünlüğünün (competitive advantage) gelişimini incelemeye yönelik sistematik bir araçtır. Bu bağlamda değer zinciri, bir işletmenin ana yetkinlik alanlarının tanımlanması ve rekabet üstünlüğü kazanmada etkili olan operasyonların tespitinde yararlı bir analiz aracı olarak kullanılmaktadır. Rekabet üstünlüğünü analiz edebilmek kolay bir iş değildir. Rekabet üstünlüğü işletmenin tasarım, satın alma, üretim, pazarlama, satış, lojistik ve ürün destek hizmetleri gibi gerçekleştirmekte olduğu birçok farklı operasyondan kaynaklanmaktadır. Rekabet üstünlüğünü kazandıran operasyonları daha iyi anlayabilmek için, öncelikle genel kapsamı ile değer zincirinden başlamak ve daha sonra o firmaya özgü uygun operasyonları tespit etmek gerekmektedir (3).
Bir işletmenin rekabet üstünlüğü, büyük ölçüde değer zincirinde yer alan önemli operasyonları rakiplerinden daha iyi yapma becerisinden kaynaklanmaktadır.
Değer zinciri çerçevesinin amacı maliyetleri olabilecek en optimal düzeye indirirken, müşteriye yönelik sunulan hizmet ya da üründen kaynaklanan değeri en yüksek düzeye yükseltebilmektir. Bu amaçla şirketin değer zincirini oluşturan tüm faaliyetler, değerlendirilir ve iyileştirmeler sağlanarak değer artışı kazanılması hedeflenir. Porter’ ın ortaya koyduğu değer zinciri modeli işletmenin faaliyetlerini “Temel Faaliyetler-Primary Activities” ve “Destek Faaliyetler-Support Activities-Secondary Activities” olarak ikiye ayırmaktadır.
“Temel Faaliyetler” ürün ve/veya hizmetin üretilmesi, satışı, müşteriye teslimi ve satış sonrası faaliyetlerini kapsamaktadır. Esas Faaliyetler beş ana kategoride değerlendirilmektedir. Bunlar Girdi (içe yönelik) Lojistiği (Inbound Logistics), Üretim (Operations), Çıktı (dışa yönelik) Lojistiği (Outbound Logistics), Pazarlama ve Satış (Marketing and Sales) ve Satış Sonrası (Service) faaliyetleridir. “Destek Faaliyetler” ise ürün ve hizmetin üretilmesi faaliyetlerini destekleyen, satın alınan girdileri, insan kaynaklarını, gerekli teknolojiyi sağlayan faaliyetlerdir. Bu tür faaliyetler kuruluşun tümüne yönelik genel faaliyetler olabileceği gibi belli esas faaliyetler ile ilgili de olabilir. Esas faaliyetler ve destek faaliyetler birbirleriyle ilişkili faaliyetlerdir.
Uzun süredir değer zinciri analizi ile iç denetim arasında bir ilişki kurmaya çalışıyorum. Bu bağlamda, değer zinciri analizi yönteminin, iç denetimin kuruma değer katma misyonu ile yakından ilişkili olduğunu tespit ettim. Bu yöntemi kullanan iç denetim birimleri;
1- İç denetim planlarını daha etkin yapabilir,
2- İşletmenin ihtiyaç duyduğu daha önemli konulara odaklanabilir ve bu sayede değer katma misyonunu destekleyebilir
3- İşletme operasyonları arası ilişkileri, geçişleri ve zafiyetleri daha net tanımlayabilir,
4- İşletmenin değer zincirinde temel faaliyetler (primary activities) ile ilgili kritik riskleri değerlendirmek ve başta kontrol faaliyetleri olmak üzere, tüm risk yönetimi stratejilerini denetlemek suretiyle, değer zincirini tehdit eden risklerin etkin yönetimine katkı sağlayabilir,
5- Destek faaliyetler ile temel faaliyetlerin kesişim noktalarındaki risklerin daha net tanımlanması ve yönetilmesini sağlayabilir,
6- İşletmenin sunduğu ürün ve hizmetin planlama aşamasından, satış sonrası hizmete kadar olan tüm süreçleri etkin olarak takip ederek, müşteriye yönelik tüm yasal, itibar ve operasyonel risklerin erken teşhisi ve yönetimine destek verebilir.
Değer zinciri analizi, özellikle denetim planlamasını daha iyi yapmak ve kısıtlı denetim kaynaklarını daha etkin ve verimli kullanmak açısından faydalı bir araç gibi gözüküyor. İç denetçilerin, özellikle makro risk değerlendirmelerini gerçekleştirirken, temel faaliyetleri ve bunlara yönelik riskleri birbirlerini takip eder şekilde analiz etmeleri büyük önem taşıyor. Şirketinin değer zincirini doğru şekilde tanımlayabilen bir iç denetim birimi, sanıyorum ki olayın özünü iyi kavramış olacaktır.
Ülkemizde, şirketlerde iç denetim adı altında gerçekleştirilen denetimlerin, değer zincirindeki temel faaliyetlerden ziyade, zincirin destek faaliyetler kısmına odaklı olduğunu görüyorum. Bu noktada, değer katma misyonu bence ihmal edilmiş oluyor. Önceliğin değer zincirindeki temel faaliyetlere verilmesi ve bu faaliyetler ile destek faaliyetler arasındaki ilişki ve kesişmelerin öncelikle değerlendirilmesi daha değer katıcı olacaktır.
Tüm iç denetçi meslektaşlarıma değer zinciri kavramı ve değer zinciri analizi yöntemini araştırmalarını ve çalışmalarında kullanmalarını öneriyorum.
(1) Kaplinsky ve Morris, “Spreading the Gains from Globalization: what can be Learned from Value Chain Analysis”
(2) Porter, M., “Competitive Advantage: Creating and Sustaining Superior Performance”, New York: The Free Press, 1985, ss: 33- 34.
(3) Porter, M.,“Competitive Advantage: Creating and Sustaining Superior Performance”, New York: The Free Press, 1985, ss: 33- 34.